De school verbindt niet meer

Dat er iets met het basisonderwijs moet gebeuren, is duidelijk. Onderwijssocioloog Iliass El Hadioui ziet hoe het onderwijs steeds minder in staat is om de groeiende economische en culturele kloof te overbruggen. Dat ligt niet aan de inzet van docenten, maar aan een systeem dat niet langer voldoende verbindt en verheft.

Een zichtbaar voorbeeld is de buitenschoolse bijles: op zichzelf niet verkeerd, maar vooral bereikbaar voor kinderen van welgestelde ouders. Hierdoor lopen de verschillen verder op. Het is één van de signalen dat het huidige onderwijssysteem – al heeft het systeem in het verleden goed gefunctioneerd – niet meer vanzelfsprekend werkt voor de toekomst.

Witte en zwarte zwanen

Onderwijssocioloog Iliass El Hadioui strijdt al jaren voor kansengelijkheid in het onderwijs. In zijn eerste boek uit 2011 pleit hij al voor een innovatief onderwijssysteem en in zijn laatste boek ‘Grip op de mini-samenleving’ werkt hij concreet uit hoe deze hervormingen eruit zouden kunnen zien op het macroniveau van het stelsel, het mesoniveau van de schoolcultuur en het microniveau van de klas. El Hadioui, als onderwijssocioloog verbonden aan de Erasmus Universiteit, stelt dat het onderwijsstelsel zijn langste tijd heeft gehad. De kern van het probleem is dat op de meeste scholen het studiesucces van leerlingen sterk samenhangt met de buitenschoolse kenmerken van de leerlingen – hij typeert deze groep scholen als ‘witte zwanen’–, terwijl een kleine groep scholen ons positief verrast doordat het hoge studiesucces verklaard kan worden door de sterke professionele cultuur op die scholen. Op deze zogenaamde ‘zwarte zwanen scholen’ bepaalt de kapitaalarme achtergrond van de leerlingen dus niet het studiesucces. De diepere reflectievraag die El Hadioui dan stelt is: doet deze 10 procent van de scholen het nu goed dankzij of ondanks ons systeem?

Onderwijs geen brug meer

Volgens El Hadioui heeft het Nederlands onderwijsstelsel zijn langste tijd gehad. Het is ouderwets, niet op de toekomst gericht. Het overbrugt noch de economische, noch de culturele kloof in de samenleving. El Hadioui: "Degenen die het minste behoefte hebben aan bijles, krijgen die het meest. In 10 tot 15 jaar is die industrietak exceptioneel gegroeid. Dat is niet gezond. Er wordt zoveel geld uitgegeven buiten de school. Dat zou veel beter in het reguliere onderwijs kunnen worden gestort."

De groei van de bijlesindustrie is een symptoom van een dieper gelegen behoefte bij vooral kapitaalkrachtige ouders te compenseren voor een systeem dat in hun perceptie steeds minder in staat is hen te leveren wat zij voor hun kinderen willen: het garanderen van een ‘hoge’ maatschappelijke positie via onderwijssucces. "Het publieke debat gaat over zakkende prestaties en dat die moeten worden weggewerkt. Wat er op de scholen zelf gebeurt, moet veel meer aandacht krijgen."

Nieuwe categorie scholen

"We doen veel onderzoek op scholen. We zien bijvoorbeeld steeds meer dat leerlingen uit relatief kapitaalkrachtige milieus het in de loop van de tijd minder goed doen. Soms ligt dat aan de kwaliteit van de lessen, of aan de uitval van docenten. We signaleren dus een groei in een derde categorie scholen naast de witte en zwarte zwanen, en dat is de omgeving die ons in negatieve zin verrast met een lager studiesucces dan op grond van de achtergrondkenmerken van de leerlingen verwacht zou mogen worden. Vooral op grotere VO-scholen in middelgrote steden in middenklasse wijken. Kapitaalkrachtige ouders van leerlingen, die er zeg maar in klas 3 of 4 van de havo achter komen dat hun kinderen onder de maat presteren, grijpen automatisch naar de bijles. Ze willen hun kinderen richting vwo en later de universiteit duwen." El Hadioui noemt dat ‘garantiegedrag’. De ouders willen de zekerheid dat hun kinderen zo hoog mogelijk worden opgeleid. En als de school te weinig biedt, dan moet dat buiten de school worden gecompenseerd. "Je ziet dat in een steeds vroeger stadium. Vanwege de doorstroomtoets, de vroege selectie, worden kinderen in groep 7 al gedwongen naar bijles te gaan. En in de onderbouw nog een keer. Voor veel ouders mag dat ook wel wat kosten."

Nieuwe realiteit

Die hele bijlesindustrie is eigenlijk een ouderwets fenomeen, zegt El Hadioui. "Je ziet dit mechanisme in alle welvaartssamenlevingen: de elite grijpt onderwijs aan om hun kinderen economisch succes te laten boeken. Liefst meer dan de vorige generaties. In onze samenleving word je beoordeeld op je diploma, veel minder op wat je ook echt kan. Ouders kijken naar het onderwijs met de bril van hun eigen ervaringen. Zelf havo of vwo gedaan, dan willen ze dat minstens ook voor hun kinderen. Maar er is een nieuwe realiteit. Een promovendus aan de Erasmus Universiteit verdient minder dan een loodgieter. Ik denk dat de economie ons foutieve denken deels zal corrigeren. Economisch is er geen normatief, maar een functioneel paradigma."

Er zal, voorspelt hij, uiteindelijk ook in het onderwijs meer gelet worden op wat nuttig is, wat de samenleving en economie dient. De terechte herwaardering van het beroepsonderwijs, die hervorming, zie je al een beetje. In sommige sectoren wordt minder gekeken naar het onderscheid hoog- of laagopgeleid, maar naar wat nodig is. Het kan niet anders dan dat ouders hier op den duur ook op reageren en hun kinderen niet meer automatisch opzwepen naar hoger onderwijs. Dan worden gesprekken op verjaardagsfeestjes wellicht ook anders. Dan hoef je ze niet meer te mijden, omdat je het vervelend vindt te moeten vertellen dat je kinderen op het vmbo of mbo zitten. Dan kan je het hebben over vakmanschap. Let wel, ook banen voor hoogopgeleiden zullen in de toekomst steeds meer verdwijnen. Denk aan de ontwikkeling van AI. Dat gezegd hebbende, we moeten minder focussen op het calculerende handelen van ouders en de bijlesmarkt, maar op het versterken van de onderwijskwaliteit op de gemiddelde school. Hij wil niet zeggen dat bijlessen niet meer nodig zullen zijn. Zeker wel, maar ze moeten op scholen zelf vorm gegeven worden.

Dit artikel is ontleend aan het langere artikel ‘Stop de ongezonde bijlesdrang’, geschreven door Janny Groen.

Meer informatie

Artikel: Stop de ongezonde bijlesdrang: Haal de bezem door het bijlescircuit (Schoolfacilities, oktober 2025)